Philipi Khuapi Dawh Tuanbia Le Background

BC 357 ah Alexander the Great pa Macedon siangpahrang Philip II nih Thrace khua hmete cu a rak tei. A tei dih hnu ah cu khuahme te cu a tharchuah ṭhan i ralkap umnak hmunhma nganpi a ser dih hnu ah amah min chuankhan in cu khua cu Philippi tiah min a sak ṭhan. A pawng i sui cawhnak hmun le loram ttha nih chawlehnak le tangka hmuhnak a ser i milu a karhter. Philippi cu Aegean rili chaklei meng 10 a hlahnak hmun ah a um i Egnatian Lam, Macedonia (tuchan Europe) in a kalmi a biapi tukmi nichuah-nitlak chawlehnak lam cung ah a um.

 

Kum zabu tampi hnu ah, Roman ramchung ral (civil war) lio ah raltuknak hmunpi taktak a rak si. BC 42 ah, Julius Caesar,Brutus le Cassius cu cuka ahcun Imperialists Octavian le Mark Antony nih an rak tei hna. Ral an tei dih hnu ah raltuknak in a himmi ralbawi hlun tampi nih Philippi khua cu an inn ah an ser, zatlangbu an ser, cun Rom nunnak kha an i hrawm i cu kaa khua ah cun umhmun an khuar beh. A hmunhma nih a pek tuk ve caah, Filipi cu sipuazi le nunphung lei ah a tthangcho zungzal.

 

Rom uknak tangah a ummi Filipi khuami hna cu Rom upadi Roman sinak citizen an rak pek hna (Lamkaltu 16:12, 21, 37). Ngunkhuai pek loin an um i an umnak vawlei hmun ngeihnak nawl zong an rak ngei. Cu khua fate ah a um mi hi an dih lak Milu 10,000 hranwg te lawng an rak si, cun mi phun zakip cawh in khua an rak sa ve, ram mi sinak a ngei mi hna cu Roman,Greek, Izipt le Judah mi tlawmpal an rak i tel ve.

 

Latin holh cu an cozah holh ah an hman. Philippi khuapi an ser ninng hi Rome inn sak ning zohchunh in sakmi a si. khua laifang ah biachimtu hna caah hmunhma nganpi, tiput dawhdawh, mipi ti kholhnak, dawr nganngan, lemcawnnak inn le khuaruahhar khuapi kutka pahnih a ummi forum nganpi a um ti a langhter. Filipi khua ah sii lei sianginn a um pinah biaknak phunphun zong a um, Rome cozah uknak hmun tampi ah cun biaknak zalonnak an rak ngei lo, an duh zong duh lo zong ah Rome siangpahrang an rak biak ter hna asinain Philippi khua cu zalong tein mah biaknak te rak ngeih khawh a si. Philipi khua hi khua nganpi zong a si lem lo nain aa dang mi biaknak phun 35 a um. Philipi khua cu a tuchan holh in cun Independent a ngah mi ram fate bantuk khi a si. Cu khua dawh te cu Paul nih Thanwgtha bia a rak chimlennak asi.

 

 

Efesa Khuapi Backgroud

=========

Efesa cauk cu Baibal thiamsang pawl nih “the mother of all the letters”  cakuat vialte an nu a si tiah an ti mi cauk a si, a ruang cu Efesa cauk hi a dih lak in na fian ah cun Baibal uk 66 hi a tlangpi in na fiang dih lai. Baibal thiamsang NT Wright nih “Efesa cakuat hi khuapi a langhnak tlangsang viewpoint bantuk a si” Efesa in Baibal dihlak a lang dih tiah a rak ti,  Cu tluk i Pathianbia in a rum mi cauk cu a chung muru kan kherhlai khawhnak dingah cun, cauk chung i biafang hmanning lawng si loin, cauk hnulei i aa thup mi tuanbia le Efesa khuapi nih an rak ngeih mi nunphung zong i fian a hau. A dihlak in kan ttial kho lai lo nain Efesa khua khrihfabu hi zei bantuk dir hmun ah khin dah an rak um hnga timi mitthlam kan suai khawhnak hnga a biapi ngai mi a si ve rua tiah ka ruah mi Efesa khuapi background a tawinak tein kan rak langhter lai.

 

Efesa Cauk cu “Efesa khua i Pathian mithiang hna” (Efesa 1:1) sinah ṭial mi cakuat a si. Efesa khua cu Asia Minor (atu Turkey) ah a rak um mi chawlehnak tilawng dinhnak khua nganpi a si, Aegean Rili pawng Cayster tiva kam ah a um, Rome uknak tang i a um mi khua vialte lak ah Efesa khua hi a nganbik pathumnak a rak si, Efesa khua nak in a ngan deuh mi cu Rome le Alaxendria khuapi lawng an rak si. Efesa khua a min a lar tuknak a ruang hi a tlangpi in phunhnih ah tthen khawh a si.

 

Sipuazi Centre

A pakhatnak ah, sipuazi centre a rak si, Asia ram chung ah chawleh duh ah cun Efesa khuapi pal loawk a tha lo ti a rak si, Efesa khuapi cu lam vialte aa rak tonnak centre pi a si. Chawlehnak lam nganpi cung i mi chawklet tamtuknak hmun le Asia ram Rome pengkulh khualipi ngan pakhat a si caah, Efesa cu “Asia luhnak kutka” tiah rak auh a si. Kum zabu pakhat hrawng lio ah cun vawlei  cungpi theih in min ngei  khua lipi ngan pakhat a rak si ve, a chung ah mirum milian tamtuk an rak umnak hmun a si lawng si lo in lentecelhnak phunkip a rak tlinnak hmunhma nuam taktak a rak si.

 

Biaknak centre

Pahnihnak: Efesa khua ah vawlei cung khuaruahhar thil pasarih lakah pakhat a rak si ve mi Greek khuazing nu Artemis temple (Roman Diana) zong a rak umnak hmun a si. Artemis khuazing nu milem biakin hi khuaruahhar taktak in rak sak mi a si, pee 225×425 tluk a ngan mi a si, cun pee 6 a ngan i pee 60 a sang mi tung 127 in an rak tthoh,  mah an khuazing Artemis biaknak hi Efesa khuami zatlang nunzia he aa pehtlai mi a si, zeicatiah, an khuazing duhning in um khawh an rak i zuam ve caah heh tiah thiltha lo tuah in an Pathian lung ton an rak.i zuam ve, zum lotu nih tuah mi thil phun zakip a rak tlinnak hmunhma zong a si fawn. Cu khuazing biaknak inn chung ah cun a thiang mi hlawhhlannak an rak ti i nu pawl zong phungning tein an rak i zuar hna, cu pinah magic phunphun an rak tuahnak le doih le eih an rak cawnnak hmunpi a si. Lamkaltu 19:19 ah Efesa zumtu hmasa pawl zong magician an rak sinak hmuh khawh asi.

 

Paul nih hi cakuat a rak ttial lio hrawng ah hin Efesa khua cu biaknak lei in siseh, chawleh chawthalnak lei in siseh vawlei cung ah minthang taktak mi khualipi pakhat a rak si caah, cukaa pengkulh hrawng i a um mi lawng hmanh si lo in vawlei cung khuazakip in mitampi nih an rak kal hnawh tawn. Zumlo tu biaknak a rak lar taktaknak hmunhma le vawlei nuamhnak phun zakip a tlinnak hmun laifang bak ah cun Efesa khrihfabu fa te cu a rak dir ve. Canghngia run lak ah tu fano pakhat te vah ve bantuk khi a rak si. Efesa cakuat hi na rel ah cun Jesuh Khrih cu ser mi vialte lak ah bawibik nawlngeitu a sinak na hmuh lai, a ruang cu hi lio Efesa mipi an rak zumh ning ah cun an khuazing nu Artemis hi zeizong te cung nawlngeitu asi an rak ti, cu caah Paul Jesuh cu zeizong vialte cung i nawlngeitu a sinak kha a cakuat ah a langhter(Efesa 1:20…..), nan nih Efesa khuami zumtu cu zum lotu lak ah khua a sa mi nan si pin ah, vawlei cung nuamhnak phun a tlinnak hmun ah nan um caah Satan nih nan nun hrawh ding ah a lamphun zakip a hman hna lai cucaah Pathian ralthuam tling in i thuamh zungzal uh tiah Paul nih a rak ti hna.(Efesa 6: 10-18).

 

note: Tawi te a si caah a tling hrimhrim lai lo, asinain kan hngalhnak tlawmte aa chap zong ah a tha hnem ko lai ti zumhnak he ka rak tial mi asi, a hnu ah caan pek in a tling deuh tial khawh kaa rak zuam te lai. Kaa lawm.